Je zou zeggen dat respect een universeel concept is, maar hoe het wordt ervaren en uitgedrukt, verschilt duidelijk per cultuur. In een “multiculturele samenleving” kan de manier waarop respect (wel of niet) wordt getoond, afhankelijk van de culturele achtergrond, voor verwarring of misverstanden zorgen.

Wanneer je werkt met kinderen, jongeren en gezinnen van verschillende culturele achtergronden, maak je deze verschillen vaak van dichtbij mee. In deze blog willen we je graag helpen de verschillende varianten van respect te leren kennen zodat jij cultuursensitief te werk kunt gaan in jouw hulpverlening.

Ouders en kinderen

In Nederland werden kinderen in het verleden opgevoed met het spreken met twee woorden, ouders aanspreken met “u”, en “kijk me aan als ik tegen je praat”. In veel gezinnen is dit al niet meer de norm. Soms getuigt het in de Nederlandse cultuur juist van respect wanneer kinderen hun ouders aanspreken met “jij” of hun voornaam gebruiken. In Nederland is het begrip “respect” vaak iets wederzijds, gebaseerd op een principe van gelijkheid.

Soortgelijke, vaak ongeschreven, regels over hoe kinderen met ouders omgaan en andersom, bestaan in iedere cultuur! Wat hier normaal, passend of wenselijk is als het over respect gaat, kan in andere culturen juist wijzen op een gebrek aan respect. “Kijk me aan als ik tegen je praat” is ongebruikelijk in bijvoorbeeld de Turkse of Marokkaanse cultuur, waar het vermijden van oogcontact een manier is om respect voor een ouder of autoriteit te tonen. Kortom: het doel is hetzelfde, maar de aanpak totaal verschillend. Hieronder volgen een aantal voorbeelden van verschillende uitingen van respect.

Respect in Syrië

In de Syrische cultuur is het tonen van respect vaak verbonden met een meer indirecte benadering van communicatie. Kinderen tonen respect door zich “aan te passen” aan de wensen van hun ouders, zonder veel discussie. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat kinderen niet actief hun eigen mening geven over wat ze willen eten, waar ze naartoe willen, of wat ze willen doen. Ouders nemen in de Syrische cultuur vaak de leiding, en kinderen tonen respect door het volgen van hun ouders zonder veel weerstand.

In de Nederlandse cultuur staan openheid en directe communicatie hoog in het vaandel. Daardoor zou een Nederlandse hulpverlener zich zorgen kunnen maken om een Syrische leerling die “niet goed” aangeeft wat die wil. Andersom kan een Syrische ouder schrikken van een kind dat openlijk zijn of haar mening uit tegen een volwassene.
Dit misverstand kan ook de leerling in een lastig parket brengen. Stel je voor: tijdens een oudergesprek moedigt de hulpverlener het kind aan om te vertellen wat hij of zij leuk of niet leuk vindt, maar thuis krijgt of voelt het kind nooit de ruimte om zich zo te uiten. Voor het kind is het onmogelijk om beide partijen tevreden te stellen.

Respect in Suriname

In Suriname uiten kinderen respect door in te spelen op de verschillende rollen binnen de familie. Dit betekent bijvoorbeeld dat kinderen in aanwezigheid van ouderen normaal gesproken niet hardop lachen, niet te snel hun mening geven, en zich beleefd gedragen. Het respect wordt ook uitgedrukt door te wachten met praten totdat de ouder of grootouder klaar is met spreken.

Als hulpverlener met een Nederlandse achtergrond, ervaar je het misschien als prettig dat het kind of de jongere die je helpt, jou als gelijke ziet. Dan kan het ouderwets of zelfs respectloos overkomen als er in het gesprek weinig loskomt, of als er niet wordt gelachen om een grapje. In deze cultuur is het juist een manier van waardering voor de ervaring en het gezag van ouders en ouderen.

Autoriteit: Kind - Hulpverlener

Wat voor miscommunicatie kan er nog meer ontstaan? Als je werkt met jongeren en bijvoorbeeld een gesprek hebt met een leerling of een cliënt, heb je waarschijnlijk bepaalde verwachtingen. Je wil de jongere beter leren kennen en stelt dus vragen. Door de voorbeelden tussen ouder en kind, die hierboven staan genoemd, begrijp je wellicht al beter dat het voor de jongere uit een andere cultuur niet zo logisch is jou zomaar openlijk allerlei persoonlijke dingen te vertellen. Waarschijnlijk wil je ook een bepaalde band opbouwen met je cliënt en wil je dat je cliënt zich veilig en gehoord voelt. Misschien probeer je daarom niet al te formeel te werk te gaan. Je spreekt je cliënt aan met zijn of haar voornaam en nodigt je cliënt uit hetzelfde te doen. In de Poolse cultuur getuigt een formele en beleefde manier van communiceren van respect. Aanspreken met “meneer” of “mevrouw” en de achternaam is een gebruikelijke manier om respect te tonen.

Dit verschil in hoe respect wordt getoond en ontvangen, kan bij beide partijen tot veel onbegrip leiden. Als hulpverlener voelt het alsof je niet “binnenkomt” bij je cliënt, omdat hij of zij je steevast aanspreekt met “mevrouw”. Je cliënt voelt zich ongemakkelijk, omdat jij blijft aandringen met “zeg maar jij, hoor”. Het risico is dat je het doel mist: een relatie opbouwen waarbij wederzijds respect centraal staat en je effectieve hulp kunt verlenen. Wat kun je doen om wel je doel te bereiken?

Conclusie en tips voor jeugdhulpverleners:

• Herken en respecteer culturele verschillen: Begrijp dat een andere uiting van respect niet meteen een afwijzing betekent. Probeer te achterhalen wat de achterliggende betekenis is van een actie of gebaar. Onderzoek doen naar beleefdheidsvormen in de cultuur in kwestie is een mooi begin, maar pas op dat je niet vervalt in stereotypes of “trucjes”. Respect tonen en ontvangen is geen trucje, maar een vorm van verdraagzaamheid.
• Luister actief en zonder oordeel: Probeer niet snel te oordelen op basis van wat jij denkt dat respect zou moeten zijn. Sta open voor andere vormen van communicatie en gedrag. Besef dat je een ander niet kunt dwingen op een bepaalde manier respect te tonen (“je mag gewoon ‘jij’ tegen me zeggen!”). Je kunt wel iets doen aan de manier waarop jij respect ontvangt.
• Pas je communicatie aan: Het is belangrijk om je communicatie af te stemmen op de cultuur van de persoon waarmee je werkt. Dit kan betekenen dat je het tempo aanpast, een andere vorm van beleefdheid toepast of meer indirect communiceert. Controleer regelmatig of je gesprekspartner je daadwerkelijk heeft begrepen. Een positief antwoord betekent niet altijd dat je boodschap duidelijk is overgekomen.
• Creëer een veilige omgeving: Zorg ervoor dat je een ruimte biedt waar cliënten zich op hun gemak voelen om hun eigen culturele normen te respecteren zonder angst voor misverstanden. Hiervoor heb je geduld nodig.
• Reflecteer en leer continu: Cultuursensitief werken vraagt om zelfreflectie en het vermogen om je praktijk aan te passen. Leer van elke interactie en pas je benadering aan voor een meer inclusieve en respectvolle relatie.